Yr effaith a gaiff bodau dynol ar brimatiaid nad ydynt yn ddynol yw testun llyfr newydd gan yr anthropolegydd biolegol Tracie McKinney.

Mae Dr McKinney, y mae ei hymchwil yn canolbwyntio ar ecodwristiaeth, chwilota am gnydau, ac unrhyw sefyllfa lle mae bodau dynol a primatiaid gwyllt yn dod i gysylltiad, wedi cyd-olygu Primates in Anthropogenic Landscapes. Developments in Primatology: Progress and Prospects sy’n dadlau y gall rhywogaethau sy’n ffynnu mewn amgylcheddau sydd wedi’u newid gan ddyn ddysgu llawer i ni am addasrwydd bywyd gwyllt.

Mae Dr Tracie McKinney yn trafod rhai o'r themâu a'r syniadau yn y llyfr.

“Mae'r llyfr yn archwilio'r effaith y mae bodau dynol yn ei chael ar brimatiaid nad ydynt yn ddynol, ar draws pob ystod o fathau o amgylchedd. Rydyn ni’n cynnwys primatiaid sy’n byw yn yr hyn y byddai llawer yn ei ystyried yn dirweddau ‘gwyllt’ neu ‘ddigyffwrdd’, y rhai sy’n byw mewn ffermydd neu ardaloedd trefol, a phrimatiaid mewn caethiwed,” meddai Dr McKinney.

“Mae hyn yn bwysig oherwydd bod bodau dynol yn effeithio ar BOB poblogaeth primatiaid nad ydynt yn ddynol, ac mae’r poblogaethau hynny sy’n cael eu heffeithio fwyaf, fel babŵns sy’n byw mewn dinasoedd, yr un mor deilwng o gael eu hastudio â grwpiau anghysbell o tsimpansî coedwig, er enghraifft.

“Mae primatiaid yn ymateb i straenwyr anthropogenig (tarddiad dynol) yn yr un ffordd ag y byddent yn ymateb i unrhyw bwysau amgylcheddol arall, ac mae'r ymatebion hyn yn ddiddorol ac yn bwysig. Mewn gwirionedd, mae rhai rhywogaethau, fel rhesus macaques, yn ffynnu mewn amgylcheddau sydd wedi'u newid gan ddyn, felly mae ganddyn nhw lawer i'w ddysgu i ni am y ffyrdd y mae anifeiliaid yn ymdopi â straenwyr dynol.

“Yr hyn sy’n anarferol am y llyfr yw ein bod wedi cynnwys primatiaid ar draws y sbectrwm o ryngweithio dynol, gan gynnwys anifeiliaid sy’n gaeth fel casgliadau sŵ ac anifeiliaid anwes. Mae gennym hefyd ychydig o bynciau sy’n cael eu tanstudio i raddau helaeth, megis pwysigrwydd adfywio coedwigoedd ar gyfer cadwraeth primatiaid, ac effaith cŵn domestig.

“Rydym yn dadlau bod yn rhaid i ymdrechion cadwraeth gynnwys primatiaid sy’n byw yn y tirweddau hyn a rennir. Ni allwn ddibynnu mwyach ar ‘gadwraeth caer’ y gorffennol, lle rydym yn neilltuo tir ar gyfer bywyd gwyllt. Rhaid i brimatolegwyr gynnwys elfen o ryngweithiadau dynol-anifail yn eu gwaith, yn enwedig os ydynt yn canolbwyntio ar gadwraeth.

“Mae’r llyfr yn ymdrech ar y cyd gyda chyfraniadau gan arbenigwyr primatiaid o bob rhan o’r byd. Mae gan fioleg cadwraeth wreiddiau trefedigaethol, a dominyddir y maes gan ysgolheigion o'r Gogledd Byd-eang sy'n cynnal ymchwil ac yn gwneud penderfyniadau ar ran pobl eraill.

“Pan oeddem yn cynllunio’r llyfr hwn, fe ddechreuon ni gyda’r egwyddor y dylai pob tîm pennod gynnwys ysgolheigion o ystod gwlad y primatiaid. Mae’n anrhydedd i ni allu dod â grŵp mor amrywiol o gyfranwyr at ei gilydd, gydag awduron o 24 o wahanol wledydd.”

Mae penodau wedi’u grwpio’n dair adran, sy’n cynrychioli’r nifer o ffyrdd y mae gweithgareddau anthropogenig yn effeithio ar boblogaethau primatiaid:

• Mae Human Influences on Primate Habitat, yn ymdrin â'r ffyrdd y mae gweithredoedd dynol yn effeithio ar brimatiaid gwyllt, gan gynnwys darnio coedwigoedd, newid yn yr hinsawdd, a phresenoldeb cŵn. 
• Mae Primates in Human-Dominated Landscapes, yn edrych ar sefyllfaoedd lle mae primatiaid nad ydynt yn ddynol a bodau dynol yn rhannu gofod; mae hyn yn cynnwys primatiaid mewn amgylcheddau trefol, twristiaeth primatiaid, a phrimatiaid mewn agroecosystemau. 
• Mae Primates in Captivity, yn edrych ar ymddygiad primatiaid a lles mewn sefyllfaoedd caethiwed, gan gynnwys sŵau, y fasnach anifeiliaid anwes primatiaid, ac mewn adloniant. 

Prynu'r llyfr

https://doi.org/10.1007/978-3-031-11736-7

Ynglŷn â

Mae Dr Tracie McKinney yn Uwch Ddarlithydd mewn Anthropoleg Fiolegol ym Mhrifysgol De Cymru ac yn aelod o Grŵp Ymchwil y Ddaear, Ecoleg a’r Amgylchedd. Mae Dr McKinney yn aelod o IUCN Primate Specialist Group Section for Human-Primate Interactions, lle mae'n gweithio i sicrhau bod ein hymchwil a'n polisïau ynghylch primatiaid yn cynnwys y dimensiwn dynol. 

Mae gan Tracie ddiddordeb arbennig yn y berthynas sydd gan bobl ag anifeiliaid eraill, sut mae anifeiliaid yn ymateb i amgylcheddau newidiol, a ffyrdd o gefnogi cadwraeth bywyd gwyllt mewn tirweddau lle mae pobl yn tra-arglwyddiaethu. Ar hyn o bryd mae hi'n gweithio gyda chydweithwyr yn Costa Rica i osod pontydd o’r awyr i leihau marwolaethau ar y ffyrdd ar gyfer y mwnci Howler.